بررسی حقوقی امنیت غذایی در جنگ روسیه و اوکراین با دکتر مهدی ذاکریان

با سلام استاد

پرسش های خودم را آغاز میکنم

پرسش نخست

روسیه در جنگ اوکراین از واژه جنگ استفاده نمی کند و آن را عملیات ویژه می داند، عملیات ویژه به چه معناست؟ آیا این رخداد جنگ تعریف می‌شود یا عملیات ویژه؟

پاسخ:

ببینید هرچه روسیه اسم بگذارد، چیزی را که می بینیم و در  صحنه نبرد اتفاق افتاده است توسل به زور است. روس ها از زور استفاده کردند. این واقعه حقوقی به نظر ما توسل به زور است. ما دردرگیری یا توسل به زور داریم یا نداریم. روسیه متوسل به زور شده است و‌ توسل به زور را شروع کرد.

اوکراین متوسل به زور شد، ولی روسیه اول شروع کرد. در حقوق بین الملل توسل به زور موضوعی است که منع شده است و کشورها نمی توانند برای رسیدن به اهداف ‌‌و‌ پیشبرد اهداف خود متوسل به زور شوند، البته استثنا قایل شده و در منشور ماده ۵۱ اشاره شده است توسل به زور ممنوع است مگر در جایی که دفاع مشروع باشد.

در هنگامی که کشوری مورد حمله کشور دیگر فرار می گیرد می تواند از خودش دفاع کند. ناچاراست از دفاع استفاده کند. نسبت به روسیه جنگی اتفاق نیافتاده است و چون حمله ای به روسیه نشده است، توسل به زور از سوی روسیه صورت گرفته است. لذا عملیات ویژه اصطلاحی فریبکارانه برای سرپوش گذاردن تجاوز روسیه است. این جنگ نوعی توسل به زور است و ‌‌در حقوق بین الملل این عمل نقض قواعد حقوق بین الملل محسوب می شود. حتی اگر عملیات پیش دستانه نامیده شود نیز نقض حقوق بین الملل است مانند: عملکرد اسراییل و امریکا در به کار گیری اصلاح عملیات پیش دستانه. اگر این عملیات پیش دستانه باشدکه نیست، بلکه تجاوز است. روسیه جایی اعلام کرد که دفاع مشروع مطابق با مصوبه شورای امنیت ملی خودم است سپس مدعی عملیات ویژه شد.

به عبارتی این رویداد عملیات پیش دستانه نیست، دفاع مشروع نیست، عملیات ویژه نیست و فقط و فقط نقض حقوق بین الملل و تجاوز نظامی به خاک کشور ثالث است.

در عملیات پیش دستانه، دشمن شما، به صورت بالقوه آمادگی کامل برای حمله به شما پیدا کرده است  و می خواهد شما را پیش از انکه حمله کنید،حمله کند. نه تنها چنین چیزی نبوده است بلکه معکوس بوده است و روسیه مانور و تحرکات نظامی مرزی انجام می داد و در اعتراض به سایرین همیشه انجام عملیات یا جنگ را انکار می کرد ولی در عمل دیدیم دروغ گفت و به اوکراین حمله کرد.

موقعی که روسیه در مناطق مرزی مانور داشت و اوکراین اعتراض کرد، وزیر خارجه روسیه می گفت این فقط مانور است و به دروغ می گفتند که بنا به حمله نیست. به عبارتی نیت باطنی روس ها تجاوز بوده است و در عمل نقض حقوق بین الملل صورت گرفته است.

پرسش دوم :

اگر در جنگی که رخ داده  یا هر درگیری نظامی،  با درنگ به پروتکل های  ژنو اگرکشوری منابع غذایی را گروگان گرفته باشد یا به صورت عمدی کشتزارها را آتش زده یا سیلوها را نابود کرده که بخشی از ساختارهای شهری هستند، آیا این جنایت نیست؟

پاسخ:

بله برای اینکه اماکن غیر نظامی است و سیلوها جز اهداف غیرنظامی هستند. در حقوق جنگ و نیز قواعد حقوق بین‌الملل بشردوستانه شما در هنگام جنگ نسبت به آسیب رساندن اماکن غیرنظامی، افراد غیرنظامی یا افراد نظامی که در حال جنگ نیستند یا افرادی که در صحنه جنگ هستند ولی غیرنظامی هستند، اقدام کنید این تخلف است. به عبارتی مثلا آمبولانس یا امدادگر نباید هدف قرار داد و نباید این کار انجام داد. اگر بخواهیم حمله کنیم تنها پایگاه ها، پادگان های نظامی یا این مناطق را می توان هدف حمله قرار داد ولی اگر سیلو، کارخانه های صنعتی را بزنید تخلف است. نقض حقوق بین الملل بشردوستانه است.

پرسش سوم :

در مورد باز کردن مسیر کشتیرانی برای کشتی های مواد غذایی است، آیا باید برای جابجایی مواد غذایی با کشتی های بازرگانی که یک مساله حیاتی است و می تواند در اندازه های  بزرگ در جهان مشکل ایجاد کند، نسبت به چانه زنی سیاسی یا منت گذاشتن اقدام کرد؟ آیا نباید عبور کاروان  های خوراکی  را تضمین کرد؟

پاسخ:

در هنگام نبرد، از وظایف کشورها این است با دیپلماسی سازمان ملل جلو بروند ممکن است کشور مقابل مسؤلیت نپذیرد ‌‌و در عمل این انسان‌های بی گناه هستند که باید قربانی شوند. در این موارد باید از هر نوع وسیله یا ابزاری استفاده کرد که  به نتیجه رسید و خواهش و تمنا نداریم. به این تلاش ها مساعی فراوان سازمان ملل می گویند که سازمان ملل تلاش برای حل آن داشته است. این که روسیه آنرا فورا انجام نداد یا با منت انجام داده است، کوتاهی است و عمل غیراخلاقی و انسانی است که انجام می دهند.

پرسش چهارم :

اگر رفتاری که روسیه به عنوان گروگان گیری جهانی در زمینه سوخت و مواد غذایی کرده است، تخلف است؟ این موضوع نسبت به صادرات مواد غذایی اوکراین و خودش چه مصداقی دارد؟ ( برای مثال روسیه اعلام کرده است اگر تحریم های ما را برندارند پروانه صادرات برخی کالاها  وجود ندارد که در حقیقت  گروگان گیری مواد غذایی است یا به سبب نبود صادرات یا ایجاد بن بست ها  یک چالش  قیمت گذاری ایجاد می شود.) نمونه این موضوع در افغانستان، جمهوری چاد و سودان با بالارفتن قیمت مواد غذایی برای سازمان های کمک رسان تبدیل به یک فاجعه شد. به عبارتی زمانی که کشورهای درگیر در جنگ ازمواد غذایی به عنوان اهرم سیاسی یا یک سلاح استفاده کنندآیا  این یک عمل غیرقانونی نیست؟ ایا این را می توان مورد  پیگرد قانونی قرار داد؟

پاسخ:

هر نوع عملی که نقض حقوق بین الملل بشر دوستانه باشد مورد پذیرش نیست ‌و تخلف محسوب می شود. در حقوق بین الملل بشر دوستانه چند اصل داریم که شامل : انسانیت، تناسب، تفکیک و‌تبعیض است که جزو اصول حقوق بین الملل بشردوستانه تلقی می گردد. مهمترین آن انسانیت است که انسانی برخورد کنیم و در صورتی که انتقال مواد غذایی به عنوان جنگ برای افراد غیرنظامی دچار اختلال گردد، این به دور از انسانیت است و بنابراین اگر کاری از عمد باشد و با اراده کشور درگیر جنگ نقض حقوق بین الملل است. در حقیقت نقض حقوق بین الملل بشر دوستانه است. برای نمونه کشوری چون ایالت متحده امریکا اگر تصمیم بگیرد با داشتن گندم و روغن به ایران چیزی ارسال نکند و دلیل آن هر موضوعی از جمله عدم علاقه به رژیم ایران یا تغییر رزیم باشد. عمل اخلاقی نادرستی است ولی به لحاظ حقوقی، کشوری که کالای خود را که نیاز دارد صادر نکند مرتکب جرم نشده است. حالتی است که کشوری همه چیز را دارد اما نمی خواهد اقدام به صادرات کند. در زمینه روسیه که امکان صادرات مواد غذایی اوکراین را نمی دهد مورد متفاوت است. اگر خود روسیه در زمینه صادرات مواد غذایی از سوی خودش اقدام به بحران کند، سبب ساز مسیولیت برای روسیه نیست. اما اگر قصد و انگیزه عمدی در زمینه عدم انتقال مواد غذایی نسبت به کشور ثالثی داشته باشد، در این صورت است که به لحاظ حقوقی دارای مسیولیت است و باید پاسخگو باشد.

مورد مشابه در زمان محمد رضا شاه( فقید) ایران است که زمان خود دهه هفتاد قیمت نفت را بالا برد و موجب اعتراض کشورها گردید. اروپا با بحران انرژی روبرو و قیمت نفت بالا بوده و فردی نمی توانست شاه را به یک عمل غیر انسانی پیگرد حقوقی کند. به عبارتی هیچ فردی امکان محاکمه شاه به سبب عمل مزبور را نداشت. در زمینه مواد غذایی هم نقض اخلاق است ولی زمانی که درباره مسیولیت بین المللی و حقوقی صحبت می شود، دلیل دیگری است.

به عبارتی اگر روسیه اقدام به ایجاد مانع در انتقال مواد غذایی به کشور دیگری کند این اخلال در نظام بین الملل است ونقض قواعد حقوق بشردوستانه است و نوعی مسیولیت را ایجاد می کند. برای مثال یک کشور اگر بخواهد منابع خود راذخیره کند، اجباری برای او ‌در انتقال مواد غذایی به کشور دیگر وجود ندارد.به عنوان مثال کشورهایی که دارای مواد غذایی فراوان هستند را نمی توان به سبب عدم کمک به کشورهای فقیر چون حوزه آفریقا، یمن و… مورد محاکمه دردادگاه های بین المللی قرار داد. در موضوع اوکراین نیز از لحاظ اخلاقی نمی توانیم کشوری را مسیول بدانیم. اضافه براین امکان پیگرد قضایی در دیوان های بین المللی چون دیوان کیفری بین المللی و دیوان دادگستری بین المللی امکان رسیدگی به چنین مواردی ندارند. از جهت دیگر در دیوان بین المللی دادگستری اوکراین دو پرونده دارد که مربوط به ژنوساید است و آن هم نمی تواند مشمول این موضوع باشد. تنها جنایت علیه بشریت در صلاحیت دیوان کیفری بین المللی قابل طرح است.

به صورت کلی هرگونه تخلف در این مورد می تواند نقض حقوق بین الملل بشردوستانه باشد. بنا به فرض داشتن مسیولیت نسبت به موضوع سوال در نقض امنیت مواد غذایی، به دلیل وجود روسیه در شورای امنیت،امکان طرح پیگرد علیه او وجود ندارد و تنها از طریق مجمع عمومی و شورای امنیت می توانیم به پیگرد این موضوع بپردازیم.

ایا هدف گیری عمدی کشتی های حامل مواد غذایی هم شامل موارد پیگیرد می گردد؟

بله این موضوع نیز همانگونه که ذکر گردید در صلاحیت شورای امنیت یا مجمع عمومی ‌و شورای حقوق بشر است و این نیز می تواند جز جنابت جنگی یا تخلف جنگی باشد.

پرسش پنجم:

آیا می توانیم  رفتار غیر انسانی  در مورد دسترسی به مواد غذایی را جنایت علیه بشریت بدانیم؟ آیا امکان پیگرد کشور متخلف به جهت نقض مزبور با وجود منافع سیاسی و نظامی خودش هماهنگونه که پاسخ داده شد، وجود دارد؟

پاسخ:

جنایت علیه بشریت در ماده یک بند هفت اساسنامه به معنای حمله گسترده یا سازمان یافته علیه یک جمعیت غیرنظامی تعریف شده است و این را می توان در سه عامل وقوع حمله، جمعیت غیر نظامی و عامدانه بودن  حمله و در نهایت گسترده یا سازمان یافته بودن یک جنایت دانست و بنابراین این شرایط باید محقق گردد. درباره جنایت جنگی هم باید گفت که جنایت ارتکابی در کنوانسیون های چهارگانه ژنو مطرح شده است و بایستی دید که آنچگونه است یا به عبارتی اگر دو طرف جنگ هم نقش داشته باشند باز موضوع در زمینه امنیت غذایی یک حالت خاص دارد.

پرسش ششم:

آیا مواردی که امروزه جز پیامدهای جنگی تلقی می گردد از جمله ناامنی غذایی در جهان قابل طرح دراساسنامه ها و کنوانسیون های بین المللی است؟

پاسخ:

بهتر است گفت که عواقب و پیامدهای یک جنگ برای کشورهای موسس کنوانسیون های چهارگانه ژنو مورد توجه نبوده است و کشورها قبول نمی کردند که اساسنامه دیوان به شکل دیگری نوشته شود.

سپاسگزارم از وقتی که در اختیار من گذاشتید